این موضوع که جمعیت جوان کشور رقم بسیار بالایى دارد و طبعاً این رقم در آینده جمعیت سالمند را مى سازد نگران کننده شده. سالمندى دوره کمال و پویایى آدمى است. سال هایى که به دلیل داشتن تجربه مى تواند بهترین کارآیى را داشته باشد. البته اگر خانواده ها گروه هاى سالمند را در میان خود باور کنند.
یکى از اقداماتى که در پایان سال 83 و در اوایل 84 صورت گرفته طرح گنجینه ها مى باشد که با اهداف احیا و اشاعه فرهنگ تکریم و بزرگداشت سالمند برگزار شده و مى شود، به گفته مسوولان ذى ربط سالمندان بالاى 65 سال مى توانند با مراجعه به دفاتر پستى و ارایه مدارک لازم کارت منزلت را دریافت کرده و از خدمات رفاهى شهردارى مثل اتوبوس، مترو، مراکز فرهنگى، تفریحى و ورزشى وکتابخانه استفاده رایگان داشته باشند

سالمندان تنها قشرى از مردم هستند که شاید تا حالا کمتر حرفى از آن ها به میان آمده و کمتر کسى بوده که به خاطر اطلاع از نیازهاى سالمندان به دنبال کتابى به این نام بگردد. یکى از دانشمندان به نام مک کئون معتقد است که پیرى عبارت است از تغییرات بیولوژیکى که در نحوه زیست ارگانیسم در طول زمان ظاهر مى شود.
این تغییر با کاهش نیروى حیاتى و تطبیقى یعنى کاهش قابلیت انطباق فرد با تغییر شرایط ناگهانى و ناتوانى در ایجاد تعادل مجدد همراه بوده و به تدریج دگرگونى هایى را در ساختمان و عمل اعضاى مختلف به وجود مى آورد.
سازمان بهداشت جهانى دوران هاى مختلف عمر را به پنج مرحله تقسیم کرده است: 1- از تولد تا 18 سالگى (دوران کودکى) 2- 18 تا 35 سالگى (دوران جوانى) 3- 35 تا 55 (دوران میانسالى) 4- 55 تا 65 سالگى (دوران مسنى) 5- 65 به بالا (دوران پیرى).
سالمندى دوره کمال، پربارى و بلنداى زندگى هر انسانى است، جایى از زندگى که با انبوهى از تجربه مى توان به گذشته، امروز و به فردا نگاه کرد.
در اینجا مى توان انسانى را دید که آرام و صبور و با گام هایى ملایم به دنیا و به موضوعات نگاه مى کند و در همین صبر و ملایمت است که نقش او و تفاوت هاى عمده اش با دیگر سنین آشکار مى شود. خردمندى و موشکافى که تجربه و علم به او آموخته است تا چگونه و چه هنگام رفتار کند و با مسایل برخورد نماید. این البته همه آن چیزى نیست که از سالمندى مى دانیم. در سوى دیگر، چهره اى را مى بینیم که غبار خستگى هاى زمان را بر خود دارد. کسى که مى خواهد فارغ از هیاهو و شتاب به خود، به زندگى و به دیگران بیندیشد. آیا مى تواند؟ این پرسش بزرگى است. آیا مى تواند؟ آیا مى تواند آرام و بى هیاهو درد خستگى را آرام کند؟ آیا مى تواند فرصت این را داشته باشد که از دوره جدید زندگى خود استفاده کند؟
جمعیت جامعه پیوسته در حال تغییر است و از این رو ترکیب و بافت آن نو و دگرگون شده است خانواده به جهت بحران هاى معاصر خود و برخى از آسیب هایى که آن را تهدید مى کند تعریف نو یافته است.
وضعیت اقتصادى جامعه متفاوت شده و از این رو بر دیگر حوزه ها از جمله در سیاست گذارى هاى اجتماعى و از این رو مدیریت منابع انسانى تاثیر گذاشته است. صورت بندى فرهنگى- اجتماعى جامعه تغییراتى یافته و مؤلفه هاى آن تعاریف جدیدى یافته اند. اکنون سوال این است در چنین شرایط نو و نه لزوماً مضطرب کننده، جایگاه سالمندان چگونه قابل تعریف است و آیا اساساً به این پرسش اهمیت داده و اندیشیده ایم؟ بررسى ها نشان مى دهد که سالمندان تنها یک درصد از مجموع قوانین تصویب شده را دارا هستند که از این مقدار 62 درصد اقتصادى، 22 درصد اجتماعى و 16 درصد رفاهى و بهداشتى است. دقت در همین سهم ناچیز نشان مى دهد که اغلب این مصوبات نیز به صورت پراکنده و یا در قالب آیین نامه هاى اجرایى دولت و سازمان ها مى باشد، همچنین نگاهى به مصوبات اجتماعى، آنچنان که گفته شد 22  درصد از مجموع یک درصد سهم سالمندان از کل قوانین مصوب، نشان مى دهد که این مقدار نیز اعتناى خاصى به مسایل و ضرورت هاى خاص و عمیق سالمندان نداشته اند.
علاوه بر این به جز مسایل و نیازهاى پایه همچون خانواده، هویت، اوقات فراغت و... این نیز اهمیت دارد که آیا راهکارى نیز براى حمایت از سالمندان در برابر خشونت ها و تهدیدها و آسیب ها اندیشیده و پیش بینى شده است.
مجموع این مطالعات و بررسى ها نشان مى دهد که سالمندان و سالمندى تعریف روشنى چه در نظام و قانونگذارى و چه در فرهنگ عمومى نیافته است. این وضعیت اگر چه زمینه بسط یافته و گسترده اى است ولى در عین حال شاید بتوان براى تاکید، آن را فقر و ابهام در وضعیت حقوقى سالمندان بدانیم. این زمینه ها که ما آن را بطور عمومى ابهام در تعریف و جایگاه سالمندى و سالمندان در برنامه ریزى فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى مى خوانیم، نوعى نیاز براى تهیه و تدوین محورها و سرفصل هاى مهم سالمندى را به همراه آورد. این سر فصل ها عبارتند از سالمندى و تغییرات جمعیتى، جایگاه و موقعیت فرهنگى- اجتماعى سالمندان، هویت سالمندى و انتقال فرهنگى، مشارکت اجتماعى، خانواده، اوقات فراغت و ورزش، مراقبت و حمایت عمومى، بهداشت و سلامت، وضعیت اقتصادى و معیشت سالمندان، بازنشستگى، فضاهاى سالمندى، مصرف کالاهاى فرهنگى و آموزش و توانبخشى.
توصیه هاى اجرایى:
- رسانه هاى گروهى با استفاده از نتایج پژوهش ها در جهت آگاه نمودن هر چه بیشتر خانواده ها از مراحل سالمندى، ارزش نهادن به این گروه سنى و تغییر نگرش منفى آنان و سایر افراد جامعه، گامى مثبت بردارند.
- قوانین حمایت از سالمندان در کشور، متاسفانه به طور کلى جامع و کامل نبوده و بسیارى از مسایل و مشکلات سالمندان کشور با توجه به بافت فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى نادیده گرفته شده اند. همچنین رشد جمعیت سالمندان در این عرصه ایجاد شده است. سازمان و انجمن ها با یک بررسى جامع و کافى نیازهاى جمعیت سالمند را بررسى کرده و قوانین متناسب را به قوه مقننه پیشنهاد نمایند.
- برنامه اى جهت افزایش سطح اطلاعات و آگاهى هاى بهداشتى سالمندان و خانواده ها از طریق رسانه هاى گروهى صدا و سیما، جراید علمى و... تهیه شود.
به منظور توسعه مراقبت هاى بهداشتى از سالمندان و کاهش هزینه ها و افزایش سهولت دسترسى همگان به خدمات مورد نظر، پیشنهاد مى شود که دامنه فعالیت موسسات خصوصى و خیریه با حفظ نظارت مرکزى گسترش یابد و مجوز تاسیس خانه سالمندان و مراقبت بسیار از سالمندان براساس ضوابط علمى و منطقى به افراد متخصص و ذى صلاح داده شود.
- ارزیابى واقع بینانه از امکانات مالى خانواده هایى که از افراد مسن نگهدارى مى کنند، به منظور ارایه کمک مالى و آموزش هاى لازم به خانواده هاى نیازمند.
- آماده نمودن بزرگسالان براى یک بازنشستگى مثمرثمر از نظر شغلى و اجتماعى و ایجاد تسهیلات لازم براى بهره گیرى از خدمات و تجربیات مفید و سازنده سالمندان در جامعه.
- به کارگیرى سازوکارهایى براى پیشگیرى از احساس انزوا و گوشه گیرى در افراد سالمند.
- اقدامات تبلیغى و ترویجى براى تبیین نقش، جایگاه، شأن و منزلت افراد سالمند در ساختار جامعه.
- تقویت نهادهاى عمومى دولتى و NGOهاى حامى سالمندان.
- وضع قوانین حمایت از سالمندان توسط سازمان هاى رفاهى.
- استفاده از تبلیغات در رسانه هاى گروهى توسط فیلم و سریال هاى تلویزیونى در خصوص حفظ احترام به سالمندان.
- نهادینه کردن احترام به آنان در بین کودکان نوجوانان و جوانان از طریق آموزش در کتب درسى در سطوح مختلف.
- تلاش براى حل مشکلات اقتصادى سالمندان به منظور استحکام روابط خانوادگى و کاهش مشکلات خانواده ها.
- تشکیل گروه ها و انجمن هاى سالمندى در سه سطح محلى و منطقه اى و ملى به منظور رسیدگى هر چه بیشتر به مشکلات اجتماعى و فرهنگى و اقتصادى آنان و ارتباط مستمر سالمندان جامعه با یکدیگر.
- فراهم نمودن امکاناتى براى مردم به منظور پس انداز قسمتى از درآمد براى مخارج دوران پیرى.
- پیش بینى حمایت هاى بیمه اى خاص در مقابل خطراتى که سالمندان بیشتر با آن مواجهند.
- ایجاد فرصت هاى تفریحى (زیارتى- سیاحتى) براى سالمندان.
- باید افراد مسن و مخصوصا در آستانه سالمندى، تحت آموزش هاى اجتماعى خاص دوران سالمندى به وسیله متخصصان مسایل اجتماعى مشاوره اى قرار گیرند.
- خانواده هاى داراى سالمند به وسیله مشاوران خانواده و رسانه هاى همگانى با مشکلات دوران سالمندى و مراقبت از آن ها آشنا شوند.
- باید مراکزى تحت عنوان باشگاه هاى روزانه سالمندى با هدایت و رهبرى خود سالمندان، مخصوصا سالمندانى که در موقعیت درخشانى در زمینه علم، هنر، صنعت و ادب بوده اند، با حمایت دولت تشکیل شود و با ایجاد انگیزه هاى لازم ورزشى، تفریحى و هنرى موجبات همگرایى افراد مسن، جوان و سالمند فراهم گردد. آمارها نشان مى دهد که جمعیت سالمندکشور از وضعیت اقتصادى مناسب و مطلوبى برخوردار نیست. در سال 65 به ازاى 11 نفر پرداخت کننده حق بیمه اجتماعى، یک نفر مستمرى بگیر وجود داشته و در سال 75 این رقم از هشت به یک رسیده به این ترتیب یک نفر مستمرى بگیر متکى به پرداخت هشت نفر است (یعنى تعداد سالمندان افزایش یافته است) و نه 11 نفر و این رقم روز به روز کمتر مى شود.
از آنجا که سطح دریافتى ها به نسبت هزینه ها بالا نمى رود پس کل دریافتى از بیمه شدگان که باید به نفع مستمرى بگیران (از جمله سالمندان) مورد استفاده قرار بگیرد، کاهش مى یابد. سالمندان به ویژه سالمندن زن که از حقوق اقتصادى، اجتماعى و امنیت اجتماعى کافى برخوردار نیستند. در این فرایند به شدت آسیب مى بینند و از طرفى دیگر طى سال هاى اخیر، سرانه مستمرى بازنشستگى نسبت به قیمت هاى جارى و ثابت روبه کاهش است به طورى که دریافتى مستمرى بگیران- که بیانگر وضع سالمندان نیز مى باشد در سال 57 نسبت به سال 60 به حدود یک سوم رسیده است که این مورد به زیان اقشار مستمرى بگیر (سالمندان از کار افتادگان) است.
همچنین نسبت منابع به مصارف سازمان تامین اجتماعى در سال 60 معادل 1/3 بوده است. در سال 75 به 6/1 رسید و پیش بینى مى شود که بین سال هاى 78 تا 81 به عدد یک برسد که این امر باعث مى شود بیشترین فشار را بر بنیه از کارافتادگان، سالمندان و معلولان وارد کند که قادر نیستند به هر علت، براى خودکارى دست و پا کنند و از کاستى منابع سازمان تامین اجتماعى که به واقع ارزشمندترین نهاد رفاهى کشور است به شدت آسیب خواهند دید.
سازمان بازنشستگى کشور، کمیته امداد امام خمینى(ره) و سازمان تامین اجتماعى سازمان هایى هستند که مى توانند ضمن حفظ شأن و منزلت فردى و اجتماعى فرد از کار افتاده و یا بازنشسته و خانواده او، حمایت مالى جامعه را براى آنها (سالمندان) مهیا کنند.
سازمان تامین اجتماعى در هر جامعه اى به عنوان متولیان حمایت از سالمندان شناخته مى شوند. اصطلاح تامین اجتماعى بیانگر تامین درآمدى است که به هنگام قطع درآمد به عللى از قبیل بیکارى، بیمارى یا حادثه جایگزین آن مى شود و همچنین شامل تامین درآمد براى کسانى مى شود که به علت پیرى بازنشسته شده اند و یا به سبب مرگ شخص دیگرى از حمایت محروم مانده اند و تامین مخارج استثنایى از قبیل هزینه هایى که به مناسبت، تولد، ازدواج یا مرگ پیش مى آید. اصولاً تامین اجتماعى یعنى تامین حداقل درآمد.
در حال حاضر سازمان تامین اجتماعى با تحت پوشش قرار دادن از یک سوم جمعیت کشور و بیش از نیم میلیون مستمرى بگیر بازنشسته، نقش اساسى را ایفا مى کند.
بدیهى است اگر نظام تامین اجتماعى، فراگیر و با مسوولیت متمرکز و جدى دولت باشد مى باید پوشش همگانى براى نیروى کار، بیکاران، بیماران و سالمندان، نیازمندان، فقرا و کسانى که به هر دلیل به زیر خط معینى از درآمد سقوط مى کنند به وجود بیاید. فشار تهیدستى واقعیتى است قوى تر از انفجار بمب، فقر و تهیدستى مانع از آن مى شود که آدم ها به وظایف انسانى- اجتماعى خود عمل کنند.
در کشور ما امید به زندگى در حال افزایش است. کشور ما هم اکنون داراى سهم بالایى از نسل جوان است. این امر در آینده، نسبت بازنشستگان و کهنسالان را در جامعه زیاد مى کند اگر نسل حاضر در راستاى توسعه همزمان اجتماعى و اقتصادى فعال نشود وضع سالمندى مصیبت بارتر خواهد شد. بخش عمده اى از این توسعه از طریق تقویت و تمرکز، کارآمدى و فراگیرى نظام تامین اجتماعى کشور و نجات این نهاد ارزشمند از سقوط و ورشکستگى میسر مى شود.
طرحى به نام طرح گنجینه ها که با دستور شهردار تهران و توسط فرهنگسراى سالمند به نمایندگى از طرف سازمان فرهنگى هنرى شهردارى به مورد اجرا گذاشته شده است، شامل برنامه ها و مراحل مختلفى مى باشد که در اولین مرحله با صدور کارت منزلت، سالمندان (شهروندان ارشد) مى توانند از کلیه خدمات فرهنگى، هنرى و تفریحى، شهردارى ها و فرهنگسراها به صورت رایگان استفاده نمایند. این طرح از روز 12 بهمن ماه 1383 همزمان با آغاز دهه مبارک فجر و روز ورود امام خمینى(ره) به میهن اسلامى به اجرا گذاشته شده است و مدت سه سال ادامه خواهد داشت. سالمندانى که کارت منزلت را دریافت مى کنند، مى توانند از خدمات رفاهى شهردارى شامل اتوبوس شرکت واحد، مترو، کتابخانه، مراکز تفریحى، ورزشى، هنرى و همچنین کلیه خدمات فرهنگسراها به صورت رایگان استفاده کنند. لازم به ذکر است که بر روى کارت منزلت نام و آرم هیچ سازمانى درج نشده است تا سازمان هاى دیگر هم از این طرح حمایت کرده و خدماتى که در آینده به شهروندان ارشد ارایه مى شود منحصر به خدمات مراکز شهردارى نباشد.
طرح گنجینه ها با اهداف احیا و اشاعه فرهنگ تکریم و بزرگداشت سالمندان، تحکیم و انسجام خانواده با محوریت سالمندان، ایجاد درک، درایت و آگاهى بیشتر افکار عمومى به حوزه سالمندى، نهادینه سازى روند حمایت از سالمندان، بسترسازى براى گسترش فضاها و فرصت هاى سالمندى، ایجاد شور و نشاط و افزایش امید به زندگى در بین سالمندان و بالاخره فعال سازى و افزایش مشارکت اجتماعى سالمندان برگزار مى شود.
به گفته آقاى عسگرى یکى از مسوولان مربوطه در فرهنگسراى سالمند در مرحله اول، این سالمندان مى توانند با مراجعه به دفاتر پستى و پرداخت هزینه خدمات پستى به مبلغ 7000 ریال، فرم هاى ثبت نام کارت منزلت را دریافت کنند.
پس از تکمیل فرم هاى مربوطه و ارسال مدارک لازم، کارت آنان صادر و از طریق پست به نشانى منازلشان ارسال خواهد شد. لازم به ذکر است که نحوه دریافت فرم ثبت نام و مدارک لازم فقط از طریق دفاتر پستى امکان پذیر خواهد بود و به فرم ها و مدارکى که خارج از چرخه پستى ارسال شود ترتیب اثرى داده نخواهد شد.
با توجه به مشکلات و تنگناهاى دوره سالمندى، از قبیل پایین بودن سرانه و شاخص بهره مندى سالمندان از فضاها و فرصت هاى اجتماعى به دلیل تغییرات جمعیتى و ویژگى هاى رشد جمعیتى آنان، دگرگونى ها و تغییرات کارکردهاى فرهنگى، اجتماعى سالمندان نسبت به گذشته، مطلوب نبودن جایگاه سالمندان در تصمیم گیرى ها و برنامه ریزى هاى خانواده و جامعه، زندگى دشوار سالمندان در خانواده معاصر به دلیل بافت جدید و متفاوت، آسیب پذیر بودن، زمینه حضور سالمندان در فعالیت هاى اجتماعى به دلیل کاهش درآمدها، افزایش اوقات فراغت، از دست دادن برخى توانایى ها، از دست دادن همسر، مطلوب نبودن نقش در جایگاه سالمندان به عنوان الگوها و گروه هاى مرجع جامعه، افزایش مشکلات سالمندان به دلیل کاهش سن بازنشستگى، طول سال هاى فراغت و عدم برخوردارى از شغل رسمى، رشد بسیار پایین فرهنگى سالمندان از سبد کالاى فرهنگى، مشخص نبودن جایگاه وضعیت آموزش و توانبخشى سالمندان و مطلوب نبودن جایگاه حقوقى سالمندان در سیاست گذارى هاى کلان فرهنگى، اجتماعى و رفاهى تلاش شده است، یک حرکت فرهنگى در حوزه سالمندى انجام پذیرد و با حمایت سایر سازمان ها تداوم یابد