بیماری‌های مقاربتی از بیماری‌های بسیار شایع در جهان است که به طور عمده در نتیجه تماس جنسی با فرد آلوده یا از طریق مادر آلوده به کودک منتقل می‌شود؛ همچنین استفاده از سرنگ و سوزن مشترک در معتادان تزریقی نیز سبب ابتلا به این بیماری‌ها شود.

بیماری‌های آمیزشی در دنیا رو به افزایش است و به‌دلیل مسری بودن این بیماری‌ها و عوارض ناشی از تاخیر در درمان و پیشگیری آن، کنترل بیماری‌های آمیزشی ضروری به نظر می‌رسد.

بیماری‌های مقاربتی از بیماری‌های واگیردار است که به طور عمده از طریق آمیزش جنسی با فرد آلوده، از مادر آلوده به نوزاد و از راه خون منتقل می‌شود.

خیلی از بیماری‌ها از طریق جنسی منتقل می‌شود و تعداد آن رو به افزایش است؛ مانند هپاتیت که قبلا بیماری مقاربتی محسوب نمی‌شد، ولی امروزه ثابت شده که از راه‌های قابل سرایت است.

بیماری ایدز نیز یک بیماری وخیم است که با آلوده شدن به ویروس HIV بسیار خطرناک و متأسفانه درمانش بسیار گران است و با موفقیت همراه نیست.

اما بیماری‌های مقاربتی قابل پیشگیری و درمان است. گرچه بیماری‌های مقاربتی به طور کلی باعث عوارض جانبی و عواقب زیادی می‌شود، ولی تلاش‌های محدودی برای کنترل آنها انجام شده است.

یکی از مسائل مهم برای پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی، خودداری از روابط کنترل نشده است؛ روابطی که در چارچوب خانواده نیست. استفاده از کاندوم از انتقال ویروس HIV و بسیاری از بیماری‌های مقاربتی جلوگیری می‌کند؛ البته پیشگیری را باید مقدم بر درمان بدانیم و کنترل روابط بی‌بند و بار را در دستور کار زندگی خود قرار دهیم.

ورزشکاران دو رشته کوهنوردی و اسکی همیشه در معرض این دو بیماری هستند و البته بجز آنها، مسافرانی که در سرما گیر می‌افتند و همین‌طور بی‌خانمان‌ها نیز در معرض سرمازدگی و یخ‌زدگی هستند.

در یخ‌زدگی که بیماری شایع‌تری است، اندام‌های انتهایی بدن شامل دست‌ها، پاها، بینی و گوش‌ها در هوای زیر صفر دچار کاهش جریان خون می‌شوند، اگر این اندام‌ها با کلاه، دستکش و جوراب پوشانده شود، جریان خون باعث می‌شود این اندام‌ها از یخ‌زدگی در امان بمانند، اما وقتی این اندام‌ها در معرض مستقیم سرما قرار می‌گیرد بخصوص وقتی باد هم می‌وزد بدن برای این‌که سرمای زیادی از دست ندهد مجبور است رگ‌های این اندام‌ها را منقبض کند و به این ترتیب کاهش خونرسانی موجب درد در این اندام‌ها می‌شود. اگر فرد اندام‌هایش را نپوشاند یا به جای گرم منتقل نشود در مرحله بعدی درجه حرارت این اعضا آنقدر پایین می‌آید که مایعات موجود در آنها یخ می‌زند و تمام سلول‌ها در معرض مرگ قرار می‌گیرد. نکته مهم در برخورد با یخ‌زدگی این است که اگر سریع بخواهیم با گرمای مستقیم آنها را گرم کنیم قبل از این‌که جریان خون برقرار شود، گرما باعث آسیب بیشتر اعضای یخ‌زده خواهد شد و به این ترتیب دست، پا، گونه و بینی دچار سیاه‌شدگی و نکروز کامل شده و از بین می‌رود.

تنها راه نجات اعضای یخ‌زده حرارت ملایم و بهترین نوع این حرارت قراردادن عضو در یک مایع با درجه حرارت حدود 37 تا 40 درجه به مدت طولانی است که انجام این کار فقط در یک بیمارستان یا درمانگاه مجهز میسر است.

بیماری دوم سرمازدگی یا هیپوترمی است. برخلاف یخ‌زدگی برای ایجاد این بیماری سرمای زیر صفر لازم نیست و اگر فرد مدت طولانی در معرض دمای مثلا ده درجه بالای صفر هم باشد، بخصوص اگر لباس‌هایش خیس یا لباس کمی داشته باشد، دچار این بیماری می‌شود. در واقع وقتی فرد، مدت‌طولانی در معرض هوای سرد قرار می‌گیرد بتدریج درجه حرارت بدنش که باید در حد 37 درجه حفظ شود، شروع به افت می‌کند. وقتی درجه حرارت به کمتر از 35 درجه برسد، بیمار دچار خواب‌آلودگی شده و به این ترتیب با به خواب رفتن، متابولیسم بدن لحظه به لحظه افت می‌کند و بیمار به‌سمت مرگ می‌رود.

درمان این بیماران هم بسیار مشکل است، زیرا وقتی ناگهان آنها را گرم می‌کنیم، قلب ممکن است دچار ضربان نابجا یا همان آریتمی شود. این مشکل بخصوص در افراد میانسال و مسن می‌تواند خطرناک باشد و این بیماران نیز مثل بیماران یخ‌زده باید در مراکز مجهز تحت مداوا قرار گیرند. البته پیچاندن فرد در پتو و خارج‌کردن از محیط سرد به عنوان اقدامات اولیه توصیه می‌شود، ولی بلافاصله باید آنان را به بیمارستان منتقل کرد.

به همین دلیل به دستور رژیم عراق منزل ایشان در نجف محاصره و رفت و آمد‌ها کنترل و محدود شد. امام که به هیچ‌وجه حاضر به ترک مبارزه نبودند، تصمیم به مهاجرت از عراق به سمت سوریه گرفتند؛ اما به علت تیرگی روابط عراق و سوریه، قرار شد که از طریق کویت عازم سوریه شوند. با آن ‌که برای ورود به کویت، ویزا صادر شده بود، اما پس از رسیدن به مرز کویت، مقامات دولت کویت مانع از ورود ایشان به خاک کویت شدند. امام شب را در بصره گذراندند و تصمیم گرفتند به پاریس هجرت کنند. به این ترتیب، عصر چهاردهم مهر 1357، امام و همراهان به بغداد منتقل شدند و روز بعد، هجرتی تاریخی را در راه رضای خدا انجام دادند و در آنجا پس از توقفی کوتاه در پاریس در دهکده‌ای به نام «نوفل‌لوشاتو» اقامت کردند. اقامت ایشان در فرانسه بر خلاف تصور رژیم شاه، باعث تسریع در انقلاب شد و هر روز سیل خبرنگاران?، عکاسان و... به دیدار امام می‌شتافتند؛ به‌طوری که، این دهکده کوچک به کانون مهم‌ترین اخبار جهان تبدیل و پس از چند ماه منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد.

ملاک این تقسیم‌بندی میزان گنجایش هرکدام از این مکان‌هاست و قاعدتا حلقه روابط انسانی شکل گرفته در یک میدان چوگان بسیار بیشتر از یک کاروانسراست. سخن از کاروانسرا که به میان می‌آید، تقرب ذهن خواننده بیشتر به سمت داد و ستد و تجارت و اقتصاد و اقامت‌های کوتاه‌مدت گرایش می‌یابد. این طرز فکر صحیح است. ایران به واسطه قرار گرفتن در مسیر تجارت جهانی (که زمانی راه ابریشم خوانده می‌شد و مسیر طولانی هند و چین را به اروپا پیوند می‌داد) و به واسطه وجود بنادر مهمی چون سیراف و ریشهروگمبرون قاعدتا نیازمند برخورداری از امکانات رفاهی گسترده برای بازرگانان بوده است.

اما تمام ماجرای کاروانسرای ایرانی به اینجا ختم نمی‌شود. نگارنده در این مقاله سعی دارد وجه جدیدی از کاروانسرا را نمایان سازد؛ وجهی که گره خورده با نوع دیگری از مکان‌های تجمع ایرانیان یعنی قهوه‌خانه است. به‌دلیل رونق اقتصاد ایران در دوره صفوی و فراوانی نام و نشان از تجارت و داد و ستد در این دوره بیشتر سخن مولف پیرامون این عصر است.

ذکر این نکته لازم است که قهوه‌خانه ایرانی از لحاظ مکان قرارگیری به سه دسته تقسیم می‌شود:‌قهوه‌خانه‌های درون‌شهری، قهوه‌خانه‌های درباری (خصوصی که در دربار برای استفاده شاه و اطرافیانش برپا بود و بیشترین اطلاع ما از قهوه‌خانه دربار شاه‌عباس دوم است. چه وی روزی دستور داد زبان قهوه‌چی‌باشی مخصوص را به‌دلیل بی‌ادبی ببرند و این‌گونه در تاریخ یاد او و قهوه‌خانه دربارش زنده ماند، اما به نفرت) و قهوه‌خانه‌های برون‌شهری (کاروانسرایی). در باب قهوه‌خانه‌های درون‌شهری دوره صفویه سخن بسیار است، زیرا قهوه‌خانه رفتن از اصلی‌ترین تفریحات ایران صفوی بوده است. به سبب کثرت منابع تاریخ اجتماعی ایران در این دوره خصوصا تذکره‌ها (آثاری چون تحفه سامی) نام و نشان بسیاری از این قهوه‌خانه‌ها باقی است. تنها به ذکر یک نمونه اکتفا می‌شود؛ معروف‌ترین قهوه‌خانه این دوره متعلق به دوره عباس اول صفوی بوده است. این مکان در جنب بیمارستان مرکزی شهر اصفهان (دارالشفای قیصریه) قرار داشته و نزدیک به بازار مرکزی شهر بوده است. بیشتر فضلا و شعرای معروف اصفهان در این مکان گرد می‌آمدند. خود شاه‌عباس نیز برای گفت‌وگو با شعرا به این مکان می‌رفته است. (از لحاظ تجمل در معماری و مساحت بنا این قهوه‌خانه چندان بزرگ نبوده است، بلکه قهوه‌خانه حاجی یوسف قهوه‌چی بزرگ‌ترین و پرتجمل‌ترین نوع خود بوده است). توضیح در باب دو نوع پیشین قهوه‌خانه به‌دلیل نمایاندن ابعاد وسیع ارتباط اجتماعی مردم این دوران با قهوه‌خانه بود وگرنه هدف این مقاله توجه به قهوه‌خانه‌های کاروانسرایی است. از لحاظ جغرافیای تاریخی سه مساله مهم سبب شده است تا عمر بنا‌های ایرانی خصوصا کاروانسرا‌ها کاهش یابد. اول قرار گرفتن در محیط جغرافیایی مخرب مثل برخورد دائم با توفان شن، دوم جنگ‌های گسترده همیشگی در تاریخ ایران و سوم نداشتن بازدهی مالی مناسب. بنابراین بیشتر کاروانسراهای دارای قهوه‌خانه متاسفانه به دست فراموشی و نابودی سپرده شده‌ است. از آنها که اندکی باقی است بهترین نمونه کاروانسرای مهیار است.

این کاروانسرا که در سر راه اصفهان قرار دارد ، دارای معماری تمام و کمالی است، آنچنان که بیشتر شبیه یک مجموعه رفاهی می‌ماند. برخی محققان بر این باورند که با توجه به نوع معماری آن مربوط به دوره بعد از شاه‌عباس اول است. سبب این استدلال در درجه اول رونق اقتصادی منطقه بوده که امکان ساخت چنین بنایی را فراهم کرده است. (می‌دانیم بعد از شاه‌عباس دوم دوره افول ایران صفوی آغاز می‌شود، بنابراین اصل ساختمان این بنا باید متعلق به حد فاصل این دو شاه باشد). برخی محققان با تردید فراوان معتقدند بنا متعلق به دوره شاه سلیمان صفوی است. (شاه سلیمان یک پادشاه قبل از سلطان حسین معروف است. سقوط و انحطاط مالی در دوره این شاه آنچنان وحشتناک بود که انتساب چنین بنای کاملی را به این شاه سخت می‌کند. وی که بشدت تندمزاج و خرافاتی بود برخلاف اسلافش شاه‌عباس اول و دوم به اقتصاد و در نتیجه راه‌ها توجهی نداشت.) ذکر این نکته در اینجا ضروری است که قاعدتا تجمل به کار رفته در بنای یک قهوه‌خانه کاروانسرایی با نوع شهری آن بخصوص قهوه‌خانه یوسف قهوه‌چی قابل مقایسه نیست.

مساحت این‌گونه نیــــز اندک بوده است. ماکسیم سیرو که تحقیقات وسیعی روی کاروانسراهای ایران انجام داده است نامی از قهوه‌خانه کاروانسرای مهیار نمی‌برد. وی اهمیت این بنا را به‌‌دلیل آبادی نزدیک به آن می‌داند. وی معتقد است مردم مسافران خود را تا این کاروانسرا بدرقه می‌کردند. اگر این سخن را درست بدانیم دلیل وجود امکاناتی چون قهوه‌خانه در این ساختمان مشخص می‌شود. احتمالا مردم پس از بدرقه مسافران به قهوه‌خانه رفته و غم رفتن عزیزان را از خاطر می‌زدودند. این کارکرد کاروانسرا باعث می‌شد آرامش روانی پس از رفتن مسافر به خانواده وی بازگردد و آنها به یکباره با جای خالی مسافرشان مواجه نشوند. سیرو زمانی که کاروانسرا را دیده گویا بنا دارای کتیبه بدون تاریخ بوده است. سیرو محل را تنها از روی شواهد معماری به ابتدای صفویه نسبت می‌دهد (اسماعیل اول). این نظر دور از ذهن است. تکامل بنا نشان از دوره کامل‌تری دارد، همچنین سیرو بازسازی بنا را به شاه سلیمان نسبت می‌دهد و اضافه می‌کند که بناهای جانبی مانند بازار در این دوره اضافه شده است.

همچنین است چهار اصطبل که به اصل بنا اضافه شده است. این بنا دارای مجموعه مفصلی از حمام نیز بوده است. در هر صورت سیرو ابزار دقیق باستان‌شناسی در دست نداشته و ذکری از پیدا شدن سکه یا مهر (سند دقیق از دوره شاه اسماعیل) نمی‌کند. شوالیه شاردن، جهانگرد تاجرپیشه و باهوشی که در دوره رونق صفویه وارد ایران شد نیز در بازدید از تبریز این شهر را دارای 300 دستگاه کاروانسرا می‌داند که بسیاری از آنها به قهوه‌خانه مجهز بود. در نهایت مهم‌ترین منبعی که از قهوه‌خانه‌های کاروانسرایی نام می?‍‌برد سفرنامه دن گارسیا، سفیر بلندپایه اعزامی از سوی فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیاست. وی از اوج اقتدار ایران بعد از اسلام یعنی دوره شاه‌عباس اول صفوی دیدن کرده است. (وی قبل از شاردن به ایران آمد) بنابراین فرصت کامل داشت تا بهترین نوع معماری دوره صفوی را مشاهده کند. وی از قریه‌ای به نام کفرا در سه فرسخی شیراز نام می‌برد. در این قریه کاروانسرایی بسیار مجهز وجود داشته است که دارای قهوه‌خانه مفصل و دکان خوراک‌پزی بوده است. چنین است ذهنیت خلاق معمار ایرانی که تفریح و تجارت را با هم درمی‌آمیزد تا اندکی از سختی راه بکاهد و جان‌های خسته از راه را آسوده سازد.

 همایون نوری‌پناه