یکی از یادگارهای پرارزش معماری ایران کاروانسراست که از روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی بنیاد شد و در ادوار مختلف بتدریج توسعه و گسترش یافته است. کاروانسرا زائیده موقعیت جغرافیایی ایران است. نجد ایران مثلثی است بین دو فرورفتگی خلیج‌فارس در جنوب و دریای خزر در شمال و به منزله پلی میان آسیای مرکزی و غربی و نیز حلقه اتصال این دو با آسیای صغیر و اروپاست. به این ترتیب، ایران در مرکز خطوط بزرگ ارتباطی قرار می‌گیرد که شرق و غرب دنیا را به یکدیگر متصل می‌سازد و قدیمی‌ترین و مهم‌ترین شاهراه ارتباطی جهان باستان ـ جاده ابریشم ـ از آن می‌گذرد. این وضع، احداث و توسعه راه در ایران را ضروری می‌ساخت و با توجه به خشکی و کم‌آبی این سرزمین و دوری آبادی‌ها از یکدیگر، وجود اماکنی برای اقامت موقت مسافران را اجتناب‌ناپذیر می‌کرد. توسعه راه‌های ایران بویژه از دوران هخامنشی مورد توجه قرار گرفت، چرا که هخامنشیان سرزمین‌های گسترده‌ای از قفقاز تا خلیج‌فارس و از آسیای مرکزی تا آسیای صغیر، مدیترانه و شمال آفریقا را تحت سلطه خود داشتند و اداره این قلمرو وسیع نیازمند وجود شبکه گسترده‌ای از راه‌ها و تأسیسات مربوط به آن بود.

در دوران اسلامی، چند عامل موجب شد که در این دوره، کاروانسراها پرشمارتر و بر اهمیت‌شان افزوده شود. نخست این‌که اسلام مرزهای امپراتوری ساسانی و روم شرقی را از میان برداشت و اقوام و فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف ساکن این دو قلمرو را در قلمروی واحدی جا داد و بالطبع موجب سهولت و آزادی رفت و آمد در این مسیر شد. چه برای بازرگانان، چه برای مسافران و سیاحان و چه حتی برای صوفیانی که سیر آفاق و انفس می‌کردند و سرگرم بسط طریقت خویش بودند.

عامل دوم، اهمیتی بود که اسلام برای رسیدگی به مسافران و در راه ماندگان قائل بود. در قرآن، هرگاه که از رسیدگی به خویشان و مستمندان و یتیمان سخن به میان آمده، ابن‌السبیل نیز مورد اشاره قرار گرفته است و بدین سبب، کاروانسرا نزد مسلمانان در زمره نهادهای عام‌المنفعه می‌گنجید و توجه به آن مانند ساخت مسجد و مدرسه و حمام جزو خیرات و مبرات بود. بنابراین، هم حکومت به جهت اهمیت اقتصادی و نظامی کاروانسراها (از جمله حمل مالیات‌ها یا خزانه دولتی) و هم عموم مردم برای انجام کار خیر، در ساخت و نگهداری کاروانسراها می‌کوشیدند.

امروزه معدودی از کاروانسراهای قدیمی که از معماری قابل توجه برخوردار? ند به عنوان میراث فرهنگی تحت محافظت قرار گرفته‌ و بقیه رو به خرابی می‌رود. با این حال، در سال‌های اخیر کوشش‌هایی صورت گرفته تا بعضی کاروانسراهای شهری و نزدیک به جاده‌های امروزی به عنوان مراکز اقامتی بین راهی یا هتل از نو زنده شود. مجموعه کاروانسرای عباسی در شهر میبد و رباط زین‌الدین در استان یزد نمونه‌هایی از این قبیل?است.